Granne
Kościół w Grannem
Nazwa wsi określa jej położenie na skraju wysokiego brzegu doliny Bugu. Staropolskie słowo „grań” oznacza „bok, krawędź, kąt, szczyt góry, granicę”. W języku starobiałoruskim „hrań” to „granica, krawędź, skraj”1.
Wieś została założona w 1453 roku2 przez dziedzica Krzemienia i Sielca, Michała (Miszkę) Wesztortowicza (zm. po 1473 r.), łowczego hospodarskiego (1466 – 1473). Była to tak zwana lokacja na surowym korzeniu. Posiadał on znaczne dobra po obu stronach Bugu z siedzibą w Krzemieniu. Po śmierci Wesztortowicza Krzemień i Granne odziedziczyli żona Michała, Katarzyna i syn Jan Miszkowicz Wesztortowicz, w latach 1486 – 1491 łowczy Wielkiego Księstwa Litewskiego. W 1491 roku Katarzyna i Jan ufundowali kościół pod wezwaniem św. Mikołaja, Wniebowzięcia NMP, św. Jana Chrzciciela oraz św. Stanisława, Biskupa i Męczennika. Parafia uposażona została trzema włokami ziemi w Grannem, 5 włókami w Głęboczku, a ponadto także gruntami uprawnymi w Łazach3.
Szlachcice byli kolatorami fundowanych przez siebie świątyń. Oddawali ze swych dóbr dziesięcinę na rzecz wybranej przez siebie parafii – najczęściej założonej przez siebie lub swych przodków – w zamian mieli znaczący wpływ na obsadę godności proboszcza. Jednym z pierwszych proboszczów parafii w Grannem był Mikołaj z Malowej Góry4.
Na początku XVI stulecia wieś należała do Stanisława Wesztortowicza, dziedzica Krzemienia i Samborza, zmarłego w 1520 roku. Po nim kolatorami kościoła, a więc najprawdopodobniej także właścicielami Grannego byli kolejno: Mikołaj Szczytowicz (Szczyt), herbu Jastrzębiec, marszałek hospodarski (1522 – 1531), Wencław Kostewicz, dworzanin, marszałek królewski (zm. w 1532 roku)5. W drugiej połowie XVI wieku wieś w części przeszła na ród Kiszków, a w części stała się własnością Jana Kosińskiego- pisarza ziemskiego drohickiego6.
W późniejszych latach Granne stało się własnością rodu Wodyńskich. W 1632 roku Andrzej Wodyński, łowczy podlaski (1639 – 1648), syn Jana, zapisał, ją wraz z szeregiem innych miejscowości, Janowi Oborskiemu7, herbu Pierzchała, staroście liwskiemu. Duże zniszczenia Granna doznała w czasie „potopu szwedzkiego”. W dniu 2 maja 1657 roku pod Grannem przeprawiła się część armii szwedzkiej maszerującej ze wschodu, w kilka dni potem również cała armia szwedzka pod wodzą samego króla Karola Gustawa przeprawiła się przez tutejszy bród i zatrzymała się w Krzemieniu. W dniu 8 maja król szwedzki cofnął się znowu na wschód i zdobył Brześć Litewski (13 maja). W dwa dni potem (15 maja) wojska szwedzkie znowu maszerowały przez Granne tym razem na zachód8. Gdy wojska szwedzkie odeszły miejscowy kościół był obrabowany i zniszczony. Sama miejscowość zapewne także mocno ucierpiała w wyniku najazdu. Starosta Jan Oborski -dziedzic wsi - zmarł w 1666 roku. Jego spadkobiercą stał się kolejny mąż wdowy po staroście Oborskim Marianny Irzykowiczówny - Jan Franciszek Lisiecki (zm. w 1705 r.), miecznik podlaski (1664 – 1705)9. W 1674 roku świątynia spłonęła doszczętnie i wspomniany wyżej Jan Lisiecki ufundował kolejną, także drewnianą świątynię10.
W XVIII wieku Granne stanowiły już część dóbr rudzkich podlaskiej linii rodu Ossolińskich. Granne przynależne było do folwarku Kabaćki11. To właśnie tam miejscowi włościanie odrabiali pańszczyznę. Z czasem folwark powstał w pobliżu Granny.
W końcu XVIII stulecia właścicielem wsi był Aleksander, hrabia Ossoliński, starosta drohicki (1757 – 1774), miecznik Wielkiego Księstwa Litewskiego (1775 – 1789). Ze względu na to, że istniejący kościół parafialny wymagał gruntownego remontu, wybudował on w Grannem w 1782 roku nową świątynię, która jednak 2 lata później spłonęła od uderzenia pioruna12. W 1784 roku Józef Kajetan hr Ossoliński ufundował czwartą z kolei świątynię pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela13.
Granne w XVII i XVIII wieku było położone przy głównym trakcie z Warszawy do Grodna i Wilna. Szlachcic Stanisław Niezabitowski wspomina w swoim pamiętniku, że przejeżdżał przez te miejscowość wielokrotnie w latach 1696 – 1700, udając się do stolicy bądź wracając na Litwę. Rzekę Bug przepływał promem14. Taka lokalizacja niosła korzyści w czasie pokoju, jednak w czasie wojny głównymi traktami maszerowały wrogie armie niosąc spustoszenie. Tak było w połowie XVII wieku w czasach „potopu szwedzkiego, tak też w czasach III wojny północnej z początku XVIII wieku. W latach ożywienia gospodarczego drugiej połowy XVIII wieku Ossolińscy ustanowili tutaj targowisko wiejskie. Bliskość przeprawy przez Bug oraz traktu sprzyjał temu przedsięwzięciu. Dodatkowo istnienie ma miejscu parafii ściągało okoliczną ludność15. Musiał to być znaczny ośrodek handlowy, który jednak potem podupadł. W końcu XIX wieku pisano „musiało Granne być miastem”16.
Granne położone nad rzeką stało się widownią wielu wydarzeń historycznych w czasach przełomu XVIII i XIX wieku. To właśnie tu miał przeprawiać się generał rosyjski Suworow ze swą armią idąc przeciw Powstaniu Kościuszkowskiemu. Miała tu mieć miejsce mała potyczka z Rosjanami. Niedługo potem wojska powstańcze uchodząc przed Rosjanami zakopały na polach granneńskich złoto. Pomimo poszukiwań, nikt jeszcze dotąd [skarbu] nie odszukał17. W 1807 roku dwaj władcy ówczesnej Europy, czyli car Aleksander i cesarz Napoleon dokonali podziału ziemi polskich. Granice wyznaczono wzdłuż Bugu. Od tej pory Granne stało się przygraniczną miejscowością między Księstwem Warszawskim (od 1815 roku Królestwem Polskim) i Cesarstwem Rosyjskim. Do 1850 roku istniała w Grannem graniczna komora celna18.
W grudniu 1812 roku właśnie tędy miały wycofywać się resztki wojsk napoleońskich z Rosji. „I w samym Grannem z mrozu, głodu i chorób pomarło wielu Francuzów i zostali pogrzebani na wzgórku przeciwko wsi Dzierzb, o parę wiorst od Grannego za Bugiem”19. W czasie Powstania Listopadowego przez Granne, Ciechanowiec, Wysokie Mazowieckie przechodziła (w 1831 roku) rosyjska armia generała Dybicza idąc na pomoc zagrożonym otoczeniem przez Polaków oddziałom carskiej gwardii20. Podobno armia generała Dybicza rozebrała domy w Grannem i z tego materiału wykonano naprędce most na Bugu21.
Kolejne lata przyniosły wreszcie upragniony pokój dla poddanych Ossolińskich w Grannem.
Na przełomie XVIII i XIX stulecia właścicielem wsi był Józef Kajetan Ossoliński (1758-1834). Wielki możnowładca Podlasia, dziedzica Rudki (koło Brańska). Ossoliński był dobrze wykształcony, zwiedził Europę Zachodnią, był kasztelanem podlaskim, brał udział w pracach Sejmu Wielkiego i popierał Konstytucję 3 Maja. W czasie powstania kościuszkowskiego wystawił batalion wojska. Po upadku powstania nie angażował się w życie publiczne. Z pierwszego małżeństwa z Marią z Zaleskich miał syna Wiktora. Uzyskał w 1798 roku tytuł hrabiego pruskiego, i nie angażował się w sprawy Księstwa Warszawskiego, ale wziął udział w tworzeniu administracji Królestwa Polskiego. Zasiadał w Senacie Królestwa. Był też znany z zamiłowania do malarstwa, kolekcjonował obrazy i posiadał sporą galerię22.
Następcą Józefa Kajeta był jego jedyny syn Wiktor (1790-1860). W odróżnieniu od ojca był zwolennikiem Napoleona. W 1808 roku ten jedyny syn i spadkobierca fortuny wstąpił do wojska Księstwa Warszawskiego. Szybko został oficerem i adiutantem księcia Poniatowskiego. W 1812 roku walczył w Rosji (niewielu wróciło z tej wyprawy).
Dnia 8 I 1813 roku carski rząd obwodowy wydał odezwę i listę osób, których majątki miały ulec konfiskacie za udział w kampanii w 1812 roku po stronie Napoleona. Znalazły się na niej także dobra rudzkie, gdyż Wiktor Ossoliński od 1809 roku był adiutantem księcia Józefa Poniatowskiego. Za udział w wojnie w 1812 roku otrzymał najwyższe odznaczenia – Złoty Krzyż Virtuti Militari i francuską Legię Honorową. Ostatecznie do konfiskaty nie doszło, gdyż Wiktor powrócił do domu i ujawnił się władzom rosyjskim. Służył później w armii carskiej do 1818 roku, jednakże działalności patriotycznej się nie wyrzekł. W 1820 roku wstąpił do jednej z lóż masońskich, których głównym celem w tym czasie była walka o niepodległość ojczyzny. Był też członkiem Towarzystwa Patriotycznego. Za działalność antyrosyjską został w 1826 roku aresztowany i skazany na roczny pobyt w twierdzy oraz dożywotni nadzór policyjny. Po śmierci ojca w 1834 roku przejął po nim majątki ziemskie. Zmarł w Warszawie w 1860 roku. Z zawartego przez niego w 1821 roku z Zofią Chodkiewiczową małżeństwa urodziła się jedynie rok później córka Wanda. Zofia opuściła męża po jego aresztowaniu w 1826 roku23. Pamiętnikarze zapisali ciekawostkę z jego życia: „Jadał czasem żywe chrabąszcze, mówiąc że mają smak śmietanki z wanilią. A gdy go pytano, dlaczego zamiast chrabąszczy nie każe sobie podać śmietanki z wanilią, odpowiadał: bo gdybym pił śmietankę, to by nikt o tym nie pamiętał, ale i za sto lat będą mówić, że stary hrabia Ossoliński jadał chrabąszcze"24.
W rok po śmierci Wiktora Ossolińskiego nastąpiło uwłaszczenie ziemi dworskiej. Do majątku Rudka należał odtąd tylko miejscowy folwark. Tenże folwark leżał na północ od wsi. Można go zauważyć na mapach z początku XIX wieku. Zwał się Kobaćki alias Kabaćki. Zapewne obejmował bardzo duży obszar aż do obecnego Wiktorowa.
W 1861 roku przeprowadzono także reformę stosunków własnościowych na wsi w Rosji, poza Kongresówką. Utworzono wówczas lokalne jednostki administracyjne, tzw. „wołosti”, będące odpowiednikiem obecnych gmin. Powstały wówczas „wołosti” Pobikry, Rudka i Granne, jednakże ostatnia z wymienionych była obszarowo najmniejsza i wkrótce została zlikwidowana25.
Po 1861 roku tutejsze grunty należące do dóbr rudzkich zostały wyprzedane, powstały niewielkie majątki ziemskie; Wiktorowo, Osnówka, Stefanów. Rozparcelowano również folwark Kabaćki. Źródła z z początku XX wieku nie wspominają o nim. Na mapach z okresu międzywojennego nie ma nawet śladu po dawnym folwarku. Słownik Geograficzny z końca XIX wieku nie wykazuje nazwy Kabaćki ani podobnej.
W 1877 roku w Grannem urządzono tak zwaną rejkę, czyli wodomierz na Bugu26.
W drugiej połowie XIX wieku carat nakazał wiernym Kościoła obrządku unickiego przymusowe przejście na prawosławie. Traktowano to jako umacnianie żywiołu rosyjskiego na ziemiach polskich. W wypadku odmowy władze odbierały siłą kościoły, wywoziły opornych na Sybir, a niekiedy kierowały przeciw nim wojsko. Do takich wydarzeń dochodziło po drugiej stronie Bugu w Królestwie Polskim. W tym ciężkich czasach wielu księży katolickich przyszło z pomocą prześladowanym unitom za co groziły jednak surowe kary. Ks. Antoni Stankiewicz, proboszcz miejscowej parafii w latach 1885 – 1886 udzielał takiej pomocy prześladowanym unitom zza Buga i na rozkaz cara Aleksandra III (1845 – 1894) z 5 czerwca 1886 r kościół w Grannem został zamknięty i zapieczętowany. Miało to miejsce w dniu 4 lipca 1886 roku27. W tym samym czasie zamknięty został także kościół w Śledzianowie. Decyzją władz carskich z 14 I 1889 roku 34 dziesięciny gruntów uprawnych oraz 17 różnych budynków i 2 piwnice, należące uprzednio do obydwu wymienionych wyżej parafii, zostały oddane w zarząd Izby Dóbr Państwowych guberni grodzieńskiej. Duchowieństwo katolickie było pod nadzorem policji carskiej, o czym między innymi świadczy wzmianka prawnika bielskiego z 1868 roku o wyjeździe uprzedniego proboszcza Grannego, księdza Ignacego Wiercińskiego, na jarmark do Ciechanowca bez paszportu. Został on za to ukarany grzywną w wysokości 10 rubli28.
Dnia 6 VIII 1892 roku, drzwi kościoła w Śledzianowie otworzyły się same, co okoliczna ludność uznała za zdarzenie cudowne. W świątyni gromadziły się tłumy ludzi na modlitwie, zaniepokoiło to władze carskie. Urzędnicy, którzy tam kilkakrotnie przybyli, bezskutecznie wzywali chłopów do rozejścia się do domów. Ostatecznie Iwan S. Kachanow, generał - gubernator grodzieński i wileński (1884 – 1893), wydał nakaz rozbiórki kościołów w zarówno Śledzianowie jak i w Grannem, przeznaczając na ten cel 600 rubli. Zburzeniem świątyni w Grannem, które przeprowadzono w końcu sierpnia 1892 r., kierował sprawnik grodzieński Kobyłecki, który zwrócił się później do władz o pokrycie wyższych, niż przewidywano, kosztów rozbiórki. Częściowo pokryto je ze sprzedaży materiałów uzyskanych z obu kościołów, natomiast wszystkie przedmioty związane ze sprawowaniem liturgii przeniesiono do kościoła w Perlejewie29.
Ówczesne Granne było niewielką wioską nadgraniczną. W 1885 roku notowano tu 16 chat i ponad 300 mieszkańców oraz 2 karczmy, istniał tu przewóz przez rzekę30.
Według danych z 1900 roku wieś i folwark Granne należała do gminy Skórzec w guberni grodzieńskiej. Wieś liczyła 17 domów mieszkalnych z 217 mieszkańcami,215 dziesięcin chłopskich oraz 34 dziesięciny gruntów uprawnych, stanowiące uprzednio własność parafii. Folwark nadal był własnością Wandy z Ossolińskich, Jabłonowskiej, primo voto Potockiej31.
W 1921 roku wieś Granne stanowiło 52 budynki mieszkalne (13 z nich było opustoszałych, zapewne w wyniku zniszczeń wojennych), z 354 mieszkańcami. Mieszkała tu grupka Żydów licząca 14 osób, jednak wszyscy mieszkańcy zostali spisani jako będący polskiej narodowości32.
Drewniany kościół
W 1927 roku wznowiona została działalność parafii, staraniem proboszcza Perlejewa, ks. Jana Chomickiego. Proboszczem Grannego został następnie ks. Władysław Miłaszewski, który wystarał się o wybudowanie tymczasowego, drewnianego kościoła. W 1932 roku świątynia ta została gruntownie przebudowana i powiększona o chór przez ks. Antoniego Dulińca, proboszcza w latach 1931 - 193933.
W okresie międzywojennym działały tu dwa młyny: Wincentego Jewiaka i Czesława Sowy34.
Budowę obecnej świątyni rozpoczął w 1948 roku ks. Tomasz Miłkowski (1906-1963), ówczesny proboszcz (1941-1948).
1 Kondratiuk M., Nazwy…, s 65.
2 Źródła dziejowe…, t. XVII, cz. 1, s 179.
3 Diecezja drohiczyńska. Oficjalna strona internetowa. Dekanat ciechanowiecki. Parafia św. Jana Chrzciciela – Granne.
4Tamże.
5 Tamże.
6Źródła Dziejowe..., tom I, s. 180.
7 Jaszczołt T., Gmina…, s 57.
8Wimmer J, Wojna polsko-szwedzka, Warszawa 1973, s. 184-185.
9 Diecezja drohiczyńska. Oficjalna strona internetowa. Dekanat ciechanowiecki. Parafia św. Jana Chrzciciela – Granne.
10 Diecezja…..
11 Jaszczołt T., Gmina…, s 98.
12 Diecezja….
13 Diecezja…
14 Jaszczołt T., Gmina…, s 65.
15 Maroszek J, Targowiska wiejskie..., s. 204.
16Słownik Geograficzny...., tom II, s. 796.
17Tamże, s. 795.
18 Tamże.
19 Tamże.
20 Dobroński Adam, Siemiatycze pod zaborem rosyjskim (1807 – 1914) w: red. H. Majecki, Studia i materiały do dziejów Siemiatycz, Warszawa 1989, s 87.
21Słownik Geograficzny...., tom II, s. 795.
22 Polski Słownik Biograficzny..., tom XXIV, s. 414-415.
23 Jaszczołt T., Gmina…, s 97 – 98.
24 http://www.ossolinski.strona.pl/biografie/wiktor.html
25 Jaszczołt T., Gmina…, s 112 – 113.
26Słownik Geograficzny...., tom II, s. 796.
27 Diecezja…
28 Kubicki P, Bojownicy kapłani za sprawę Kościoła i Ojczyzny w latach 1861 – 1915. Materiały z urzędowych świadectw władz rosyjskich, archiwów konsystorskich, zakonnych i prywatnych. Część druga. Dawna Litwa i Białoruś. T. I., Sandomierz 1936, s 785 – 786.
29Tamże, s. 18 – 24.
30Słownik Geograficzny...., tom II, s. 796.
31 Słownik geograficzny królestwa Polskiego…, T. XV, cz. 1, s 531. Według danych z 1885 roku również ze Słownika folwark należał do rodziny Pieńkowskich, być może byli to dzierżawcy.
32Skorowidz…, T. V, s 28.
33 Diecezja…
34 Księga Adresowa....., s. 151.
Źródło: Zugaj Leszek "Historia Gminy Perlejewo", Lublin 2008.
